‘Juist door kleur te bekennen en verbinding met elkaar te zoeken, worden we mens’
Veelkleurig burgerschapsonderwijs: dat was het thema van de jaarlijkse Identiteitsdag van Verus. Met een recordaantal deelnemers zijn we op woensdag 9 november onder leiding van dagvoorzitter en Verus-adviseur Erik Renkema dieper ingegaan op de relatie tussen burgerschapsonderwijs en levensbeschouwing. Onder meer met bijdragen van prof. dr. Manuela Kalsky, spoken words van Elten Kiene en meerdere werksessies hebben Verus-leden inspiratie opgedaan én hun kleurrijke verhalen gedeeld. Als aansluiting hierop is ook onze nieuwe whitepaper Levensbeschouwelijk burgerschapsonderwijs: werken aan burgerschap vanuit identiteit en pedagogische bedoeling te downloaden. Blik jij samen met ons terug?
“In mijn jeugd stond burgerschapsvorming voor: je best doen en actief zijn voor kerk, staat en samenleving. Dat drong allemaal tot mij door als 10-jarige jongen. Maar die wereld in één kleur en achter één zuil, is niet meer. En wat is daarvoor in de plaats gekomen? Een samenleving die niet zozeer geïndividualiseerd is geraakt, maar waar de groepsnorm overheersend is geworden. Je moet zijn zoals wij en iedereen moet zich voegen tot deze norm”, vertelt Verus-voorzitter Berend Kamphuis in zijn openingswoord. Gelukkig biedt de onderwijspraktijk volgens hem juist handelingsperspectief om een ander geluid te laten horen.
Buiten de lijntjes kleuren
Zo noemt hij als voorbeeld het verhaal van een docente maatschappijleer op het vmbo. Zij nam haar klas mee naar het huis van bewaring. Waar leerlingen eerst vooroordelen hadden over wie daarbinnen zaten, waren ze na hun bezoek daar snel van genezen. Want: “Dit had ons ook kunnen overkomen.” Doordat de docente haar leerlingen meebracht naar de rand van de samenleving, zagen ze dat het net zo goed henzelf had kunnen zijn die daar opgesloten zaten.
Met dit idee vervolgt Kamphuis: “Leerlingen die buiten de lijntjes kleuren: dat is een enge gedachte. Het toezichtkader van de inspectie zou ons bijna verleiden om deze angst te kopiëren. Daarom stel ik voor om vandaag de netten aan de andere kant uit te gooien. Te vertrouwen op onze leerlingen, onszelf en puttend uit de christelijke traditie waar we voor staan. In dit licht kan burgerschapsonderwijs de existentiële levensbeschouwelijke diepte krijgen die we nodig hebben. Want juist door kleur te bekennen en verbinding met elkaar te zoeken, worden we mens.”
Religie en samenleving
Na een spoken word van Elten Kiene, die ons op eigen wijze in zijn verhaal over de kracht van onzekerheid meeneemt, komt prof. dr. Manuela Kalsky aan het woord. Met haar achtergrond kun je haar wel omschrijven als een expert op het gebied van religie en samenleving. Ook zij trapt haar verhaal af met een wat haar opvalt in het nu en blikt kort terug op haar jeugd.
“Ik zie om mij heen veel jongvolwassenen die zich inzetten voor een duurzame samenleving. Stuk voor stuk volwassen burgers met een waardevolle missie. Is dit dankzij of ondanks het Nederlandse onderwijs een thema dat zo leeft?”, vraagt zij zich hardop af.
Verder kijken dan je eigen wereld
In haar jaren op de basisschool leerde zij met een open blik en de kwetsbaarheid die in haar zat, naar de wereld kijken. Op een gelijkwaardige en respectvolle manier met medescholieren omgaan. “Ik leerde kennis verwerven, mijn eigen mening vormen, mijn communicatieve vaardigheden ontwikkelen en verder te kijken dan mijn eigen wereld.” In haar jeugd was het niet per se vanzelfsprekend dat je als meisje naar het gymnasium ging, want ‘dat had je niet nodig, aangezien je toch ging trouwen’. Kalsky benadrukt hierbij dat haar basisschooljuf de basis is voor hoe haar leven is gelopen. “Zonder haar had ik hier niet gestaan.”
“Zij vormde niet alleen mijn levensbeschouwelijke identiteit op school. Zij zorgde er ook voor dat ik als vrouw vrijheid kreeg om mijn talenten te ontwikkelen. Ik denk dat veel van ons soortgelijke verhalen kunnen vertellen. En dat is ontzettend belangrijk om met elkaar te delen. Het maakt ons bewust van met welke levensbeschouwelijke waarden we worden opgevoed. Ze vertellen hoe we in het leven staan en waar onze drive zit. Dat wat mij op school is bijgebracht, is levensbeschouwelijke Bildung. De ervaring van de mens als geheel legt de kiem voor waaruit een volwassen persoon en burger ontstaat. Daarom vind ik levensbeschouwelijke Bildung een basis voor goed burgerschap”, vertelt ze.
Levensbeschouwing doet ertoe
De wereld is in de jaren een stuk veranderd. Grote steden in Nederland en Europa zijn een stuk diverser geworden, waar geen enkele groepering meer een meerderheid vormt. Juist veel diverse minderheden moeten met elkaar sociale cohesie vinden. “Behalve verbindende communicatieve vaardigheden, is hierbij ook kennis van levensbeschouwelijke tradities vereist. Empathisch vermogen op levensbeschouwelijk niveau is in de huidige maatschappelijke situatie van groot belang. Ik denk dat het bij Nederlanders nog onvoldoende is doorgedrongen dat de wereld van vandaag nog steeds even religieus is als dat zij altijd al was. Kortom: religie en levensbeschouwingen doen ertoe: in alle vormen die er zijn.”
Na de bijdrage van Kalsky, is het tijd voor de eerste ronde werksessies. Deelnemers van de Identiteitsdag konden zich bij twee sessies van hun voorkeur inschrijven. Verus deed verslag van de sessie met bestuurder Esther Kopmels van PCBO Apeldoorn en directeur Saskia Stindt van PCBO De Sjofar Prinses Beatrix. Dit schoolbestuur met bijna zesduizend leerlingen in 25 scholen boog zich de afgelopen jaren over hoe je in de 21e eeuw naar een levensbeschouwelijke identiteit komt.
Een opener beleid
Aanleiding voor hen om na te denken over hun identiteit, kwam onder meer door een grondslag die erg op zenden gericht was en door een veranderende leerlingpopulatie. Vanuit respect voor de bandbreedte en diversiteit in de samenleving is nagedacht over een strategisch meerjarenbeleid. De grondslag bleef in de kern hetzelfde, maar het bestuur wilde graag toe naar een meer open uitwerking ervan. “We kijken naar mensen als kinderen van God, en we willen dat dat beeld veel inclusiever en opener wordt. Vertrouwen, empathie, inspiratie, autonomie en geloof in mensen staan hierbij centraal.”
Dat open beeld komt behalve in het onderwijs ook terug in het aannamebeleid van het bestuur. Voorheen had PCBO Apeldoorn een aannamebeleid waarin niet-christelijke leerkrachten niet welkom waren: “Een groeiende groep directeuren zei dat we naar ander aannamebeleid toe moesten. Diversiteit en schoolwereld veel meer verbonden met leefwereld van kinderen en waarbij ze zich identificeren met de leerkrachten. Ook met oog op het lerarentekort heeft het weinig zin om kieskeurig te blijven. We hebben gekozen voor een inclusiever christendom. En vanuit onze kernwaarden is iedere collega welkom, zolang de christelijke waarden maar wel in de school worden gewaardeerd.”
Ook in het afwisselende middagprogramma gingen de deelnemers aan de slag met praktische en uitdagende thema’s die de relatie tussen levensbeschouwelijke vorming en burgerschapsonderwijs verkennen. In de plenaire afronding ging de zaal in gesprek met elkaar en met een aantal deskundigen in een panel. Ook hieruit bleek eens te meer dat de relatie tussen levensbeschouwing en burgerschap zeer leeft bij de onderwijsprofessionals. Er waren kritische en nieuwsgierige vragen en veel wensen van de deelnemers om deze relatie nog meer te doordenken en gestalte te geven in hun onderwijspraktijk.
Zelf aan de slag
Wil je graag vormgeven aan burgerschap vanuit een levensbeschouwelijke en pedagogische invalshoek en heb je hierbij praktische handvatten nodig? In het nieuwe whitepaper Levensbeschouwelijk burgerschapsonderwijs: werken aan burgerschap vanuit identiteit en pedagogische bedoeling word je geïnformeerd en geïnspireerd om hiermee aan de slag te gaan.
Ons uitgangspunt daarbij is dat burgerschapsonderwijs ‘van nature’ levensbeschouwelijk is. Als het aansluit op de pedagogische visie van de school op goed (samen)leven, raakt het ook altijd aan aandacht voor zingeving en levensbeschouwing, en daarmee aan de identiteitsvorming van leerlingen.
Mede aan de hand van praktijkvoorbeelden laten we zien hoe de benadering van dit levensbeschouwelijk burgerschapsonderwijs jou kan helpen om de opdracht tot burgerschapsvorming tot een krachtig verhaal van jouw school of stichting te ontwikkelen.